hydrozabytki

Fot. Piotr Rosiński

Jaz w Widuchowej na początku Odry Zachodniej. Zbudowany w 1914 roku. Miał za zadanie skierowanie wody do nowego (przekopanego) koryta Odry Wschodniej i zabezpieczenie koryta Odry Zachodniej przed nadmierną erozją. Fot. Piotr Rosiński

Wielki projekt regulacji dolnej Odry z 1899 r.

W XIX wieku obszar, który obecnie zajmuje Międzyodrze, wyglądał inaczej. Teren przedzielało wiele ramion i odnóg, a cała okolica była często zalewana. Wielki projekt regulacji dolnej Odry z 1899 r. („Dla polepszenia odpływu na Dolnej Odrze”, Zarząd Regulacji Odry, Szczeciński Urząd Budowlany) doprowadził do przeprowadzenia tu w latach 1906-1937 ogromnych prac budowlanych.

Śluza komorowa-gospodarcza z 1912 roku k. Gryfina. Fot. Piotr Piznal

Prace hydrotechniczne

Odrze Wschodniej projekt przypisał zadanie odprowadzenia najkrótszą drogą wód rzeki i naniesionego przez nią materiału do jeziora Dąbie. W tym celu zlikwidowano jaz na Mogilnicy (wschodnia odnoga Odry między Zatonią Dolną a Ognicą), a samą Mogilnicę rozbudowano jako główne koryto rzeki. Dalej wykonano 11,5-kilometrowy przekop od Odry poniżej Widuchowej do Regalicy (obecnie Stara Regalica) koło Gryfina (Przekop Marwicki).

Śluza komorowa-żeglugowa z 1913 roku k. Gartz. Budowla żelbetonowa, bezprogowa ze ściankami oblicowanymi cegłą klinkierową. Most wyremontowany w latach 1959-1960 i w 2016 r. Fot. Łukasz Ławicki

Przekopy Gryfino - Gartz i Ustowo - Klucz

W końcowym odcinku przekop przecinał Regalicę odcinając jej zakole, wykorzystywane jako kotwicowisko barek (obecnie ujście Kanału Ciepłego w Gryfinie). Zwiększono też nieco przekrój Odry powyżej tego przekopu. Uproszczono też początkowy odcinek Odry Zachodniej, wykonując 2-kilometrowy przekop od Widuchowej w kierunku północno wschodnim, na jego początku budując jaz. W celu skoncentrowania przepływu w głównym korycie, zamknięto wszystkie boczne ramiona Odry Wschodniej. Dla umożliwienia żeglugi między Odrą Wschodnią a Zachodnią, przeprowadzono dwa szlaki żeglugowe przez Międzyodrze. Pierwszy, pomiędzy Gartz a Gryfinem z dwoma śluzami żeglugowymi dla statków 400-tonowych, drugi, pomiędzy Ustowem a Kluczem, przez pogłębienie kanału Skośnica. Powyżej Widuchowej zbudowano trzecie połączenie Schwedt – Ognica dla statków 600-tonowych.

Mechanizm obsługi wrót śluzy komorowo-żeglugowej z 1913 roku k. Gartz. Wrota śluz otwierane były ręcznie przez jedną osobę za pomocą cięgna drabinkowego napędzanego przekładnią zębatą (kielich). Fot. Łukasz Ławicki

.

.

.

 

Długa lista obiektów hydrotechnicznych

W latach 1906-1937, wykonano tu ogółem 33 km przekopów, 177 km wałów i 129 budowli hydrotechnicznych, w tym 36 dużych (wpisanych obecnie do rejestru zabytków):

– 2 śluzy komorowe – żeglugowe (dla jednostek 400-tonowych)

– 18 śluz komorowo-gospodarczych (dla niewielkich jednostek, wykorzystywanych głównie do celów rolniczych)

– 6 przewałów (do wprowadzania na poldery Międzyodrze wielkiej wody, o poziomie niższym od korony wału)

– 5 przepustów wałowych (do grawitacyjnego odprowadzania wody z polderów Międzyodrza)

– 4 przepompownie (do obniżania poziomu wody na polderach Międzyodrza)

– 1 jaz (w Widuchowej, o długości 78 m, służący do rozrządu wody na dwa koryta rzeki)

Przepompowania z 1926 r. k. Gartz. Fot. Łukasz Ławicki

.

.

.

Ujarzmienie terenu oraz powrót do warunków naturalnych

Obniżenie poziomu wód gruntowych spowodowało od lat 30. XX w. możliwość wykorzystania Międzyodrza do celów rolniczych (głównie wypas zwierząt). W dłuższej perspektywie czasowej przedsięwzięcie to okazało się jednak zbyt kosztowne w eksploatacji, przede wszystkim z powodu słabego odwadniania grawitacyjnego i związanych z tym kosztów odprowadzania wód przez przepompownie. Od II wojny światowej do dzisiaj nie wykonano żadnych prac renowacyjnych wewnętrznej sieci hydrograficznej, a urządzenia techniczne, ostatni raz remontowane w latach 60. XX w., ulegają destrukcji.

Dzięki temu teren Międzyodrza zaczął w wyniku sukcesji wtórnej powracać do swojego pierwotnego wyglądu. Łąki i pastwiska zarosły roślinnością szuwarową i gęstymi zaroślami wierzbowymi, które z czasem przekształcają się podmokłe lasy łęgowe.

Utworzenie parku narodowego na Międzyodrzu może być szansą na „nowe życie” dla tych niepowtarzalnych budowli hydrotechnicznych.

Śluza komorowa-żeglugowa. Fot. Piotr Rosiński

Śluza komorowa-żeglugowa z 1926 roku przy wpływie na Odrę Zachodnią k. Staffelde. Fot. Łukasz Ławicki

Mechanizm obsługi wrót śluzy komorowo-żeglugowej z 1913 roku k. Gryfina. Fot. Piotr Piznal

Główne źródło artykułu na stronie: Urbański M. 2004. Międzyodrze – ziemia pozyskana. Gryfiński Kwartalnik Historyczny 7: 47–64.